Λίγος καιρός πάει που ο Ζήσης Οικονόμου (1911 - 2005) εγκατέλειψε τα εφήμερα. Ο ποιητής της Εποποιίας των Αγενών Μετάλλων (1934), των αρκετών κριτικών και θεατρικών μελετών και ψυχογραφημάτων δεν «έφυγε», ωστόσο, αμαχητί. Ορφανός σε πολύ μικρή ηλικία από πατέρα, πάσχισε με τη μόρφωση και την εσωτερική καλλιέργεια μαθαίνοντας αρχικά ξένες γλώσσες, στα πλαίσια της έφεσής του στη γλωσσολογία. Ο Ζήσης κατέγραψε επίσης το βίωμα του, τις εμπειρίες του από τα ταξίδια του και από τον από γενικότερο πλου της εύπορης, σε θησαυρίσματα, ζωής του. ʼφοβος στις εκάστοτε κρατούσες συνθήκες και ευθυτενής στις σχέσεις του με τους ανθρώπους, γνωρίσθηκε με πνευματικά αναστήματα όπως είναι ο Σαραντάρης, ο Ρίτσος, ο Καζαντζάκης, ο Βαρίκας, ο Αποστολόπουλος κ. ά. Αφού εργάσθηκε για κάμποσα χρόνια στην Αθήνα ως μεταφραστής, επέτρεψε στη γενέτειρά του, τη Σκιάθο, ασχολούμενος με τα, παντός καιρού, ακατέργαστα υλικά, όπως είναι η γη και η θάλασσα αποζητώντας προφανώς το εξαίσιο εκείνο «άλλο» που δίνει αξία στην περιπέτεια μιας προσωπικής – και κατ` επέκταση - συλλογικής αναγέννησης. Η ερασιτεχνική ναυτιλία και η χειρωνακτική γεωργία, που δεν κοροϊδεύουν την αίσθηση και τα αισθητήρια, ασφαλώς έκαναν τον Ζήση να δει τη ζωή όχι μόνο νατουραλιστικά, αλλά και ως σκηνική δράση με κίνηση και ρυθμό.

Το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών (1977) - για το έργο του Αιθρία Σιγή - και το Κρατικό Βραβείο Ποίησης (1995). Που του απονεμήθηκαν, αποδεικνύουν ότι ο Οικονόμου δεν ήταν ποτέ αυτονομημένος από τον άνθρωπο και από τα γύρω του γεγονότα. Τουναντίον, δεν ζητούσε να απαλλαγεί από τις μνήμες του. αλλά ποθούσε να τις καθάρει από φτιασίδια και από επιτηδεύσεις.

Η σύνθεση των καθημερινών συνηθειών του. όπως περιστασιακά είχαμε το δώρο να δούμε από κοντά, ιδίως στην τελευταία δεκαπενταετία της ζωής του. πάντα, σου έδινε την εντύπωση ότι μοιράζεται μαζί σου φόβους και προσδοκίες, οράματα και διαψεύσεις, ενέργεια και απραξία, τα οποία σε καμία περίπτωση δε συνιστούσαν το περιθώριο, αλλά το κυρίως κείμενο των βλέψεών του για τον κόσμο. Κατά τον σκιαθίτη ποιητή, δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες για μια εξωσυμβατική βιοτή. Μορφές, (από) δεσμεύσεις, ακεραιότητα και ψυχική ολότητα, διαμορφώνονται, κατά περίπτωση καθόσον όλοι μας, εφόσον το επιθυμούμε, είμαστε εξαιρέσεις στην αισθητική και τη ρεαλιστική τυποποίηση. Εάν ο Διογένης μέρα μεσημέρι αναζητούσε με το φανάρι τον άνθρωπο, ο Οικονόμου έψαχνε την έντονη εσωτερικότητα, παρά τις όποιες αντιφάσεις την ανομοιογένεια και την τυχαιότητα που τον χαρακτήριζαν. Η σύγχυση και η αμηχανία σύμφωνα με τις θεωρήσεις του, δεν ταυτίζονται αναγκαστικά με την έλλειψη έμπνευσης, αλλά αποτελούν τα σημάδια μιας πληγωμένης από την κοσμική προπέτεια των πραγμάτων ύπαρξης. Για τον λόγο αυτό, ο ποιητής δεν ήταν μόνον αυτό που ήταν. Ήταν και αυτό που κυριολεκτικά δεν ήταν, ιδίως στη δια ζώσης ομιλία. Και ασφαλώς δεν ήταν μονόχρωμος, αλλά πολύχρωμος. Δεν ήταν απόλυτος, αλλά παρηγορητικός. Δεν ήταν στατικός, αλλά μεταβλητός. Δεν ήταν σοβαρός, αλλά χαρίεις. Δεν ήταν αποτρεπτικός αλλά ανεμπόδιστος. Δεν ήταν θορυβώδης, αλλά αρμονικός.

Μοχθώντας να μην ενταχθεί σε κανόνα, απεχθανόταν τους ρόλους και γι’ αυτό ακριβώς δεν έπαιξε κανένα Επωμιζόμενος το κόστος μιας τέτοιας αίρεσης (επιλογής) δεν κρατούσε αποστάσεις από αυτό που πράγματι ήταν, ούτε και ήθελε να θεραπεύσει την τραγικότητα της «μωρίας» του.

Με το σκεπτικό αυτό, στις παρέες του ενθάρρυνε τη διαφορετικότητα και ενέπνεε την ανομοιότητα. Μετέδιδε την ιλαρότητα και αποσοβούσε τη φαντασμαγορία της υπερβολής. Εστιαζόταν στην ωραιότητα της ολότητας και όχι στην ελαττωματική λεπτομέρεια. Απέφευγε να απονέμει δικαιοσύνη και επέμενε να ατενίζει με επιείκεια. Κατά την άποψη του ίδιου, η ανιδιοτελής ηθική, δεν ισοδυναμούσε με τον μυστικισμό, και, σε καμία περίπτωση, με τον ακραίο έλεγχο του εαυτού μας, που φτάνει μέχρι την υποκρισία και την πνευματική έκπτωση. Η αληθινή ηθική ήταν αδύνατο να συνάψει συμβόλαιο με κίβδηλους κόσμους: τον κόσμο του χρήματος, της παγκοσμιοποίησης, της ιεραρχίας. Το θέμα, για τον Οικονόμου, δεν είναι εάν επικοινωνούμε, αλλά με ποιον τρόπο επικοινωνούμε. Πολλές φορές πίστευε ότι η μοναξιά σήμαινε άσκηση κατανόησης, η οποία, σε τελευταία ανάλυση προσδιόριζε την ενηλικίωσή μας. Στις συναναστροφές του ο ποιητής σού παρείχε διάχυτα την εντύπωση ότι, στην ουσία, δεν υπάρχουν παρακμιακοί άνθρωποι, αλλά παρακμιακές πράξεις ή γεγονότα, που προέρχονται από απρόσωπες φωτογραφίες των πραγμάτων και όχι από παραγωγική σκέψη ή συναίσθημα. Νοηματοδοτώ τη δραστηριότητα σημαίνει αναλώνω και, κατ’ επέκταση, ξοδεύω τον εαυτό μου. Όσο πιο πολύ φειδωλοί είμαστε στο να δαπανάμε τον εαυτό μας, τόσο περισσότερο τον χάνουμε. Με την έννοια αυτή, ο Ζήσης δεν ζητούσε νόημα. Έδινε νόημα στον λόγο, στην ενέργεια, στη φύση, στις σχέσεις μας με τους άλλους. Μπορούμε έτσι αβίαστα να εικάσουμε, ότι ύψιστος βαθμός της ελεύθερης βούλησης, για τον Ζήση, είναι η δυνατότητα που έχουμε να επιλέγουμε τα δεσμά μας. Απουσία δεσμών είναι μια αίσθηση πανάκειας, όπως ακριβώς στις «επιτυχίες» μας ελευθερωνόμαστε προσωρινά πάνω από το ανθρώπινο μέτρο, μέχρι να προσγειωθούμε στο βαρυτικά κυρίαρχο έδαφος. Τα αινίγματα που ο Ζήσης έθετε στη σκέψη μας, περιείχαν μια αυτούσια αυθεντική ευγένεια την οποία σπάνια συναντά κανείς στις συντεχνίες των ποιητικών και λογοτεχνικών κύκλων. Την ευγένεια αυτή θα μπορούσαμε να τη χαρακτηρίσουμε ως την αφή του πνεύματός του, ενώ τα αινίγματα ως τη διαφυγή από το απόλυτο, το οποίο συντάσσεται με την κανονικότητα και αποσυνθέτει την πρωτότυπη δημιουργία.
Στις γραμμές που προηγήθηκαν προσπαθήσαμε να μεταδώσουμε την ποιητική και ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία του Ζήση Οικονόμου, έτσι όπως τη βιώσαμε και την αισθανθήκαμε κάνοντας παρέα μαζί του. Αναμφίβολα το στίγμα που δίνουμε είναι ατελές και ενδέχεται να εμφορείται από προσωπικές – υποκειμενικές εκτιμήσεις. Ακόμα όμως και αν ήταν σε θέση κάποιος να προβεί στην πιο εμπεριστατωμένη ανάλυση της ζωής και του έργου του, θα κατέληγε ανάμεσα σ’ ένα θαυμαστικό και σε ένα ερωτηματικό. Ποτέ σε μια τελεία. Η σαγηνευτική τούτη απροσδιοριστία για τον πλάνητα, αντιγραφειοκράτη, αμφισβητία και αυτοσαρκαζόμενο σκιαθίτη διανοητή τον τιμά ως σύμβολο και ως παρουσία. Με τη μόνη διαφορά που σήμερα ο Ζήσης μας έχει λείψει ως φυσική οντότητα. Ίσως γι’ αυτό και μας γίνεται όλο και περισσότερο πολύτιμος!

Πέτρος Φαραντάκης
*Το κείμενο αυτό διαμορφώθηκε χάρη στην πολύτιμη συνεισφορά του Κώστα Κοντού, ο οποίος το διάβασε και προσυπέγραψε το περιεχόμενό του.